Ekosistem Ekolojisi ve Güncel Çevre Sorunları, TYT Biyoloji sınavında her yıl sorulan en banko konuların başında gelir. Her sene mutlaka soru getiren bu ünite, canlıların birbiriyle ve cansız çevreyle olan karmaşık ilişkilerini inceler. Fakat konu, ezberden çok mantık ve yorumlama gerektirir.
🗺️ Ekolojik Kavramlar ve Yaşamın Organizasyonu
Konuyu anlamak için bu kavramları ve aralarındaki hiyerarşiyi bilmek şarttır.
Tür: Ortak bir atadan gelen, çiftleştiğinde verimli (kısır olmayan) döller verebilen canlı grubudur.
Popülasyon: Belirli bir coğrafi alanda yaşayan aynı türe ait bireylerin oluşturduğu topluluktur. (Ör: Beypazarı'ndaki Ankara keçileri)
Komünite: Belirli bir alanda yaşayan farklı türlere ait popülasyonların oluşturduğu topluluktur. Canlı çevreyi ifade eder. (Ör: Bir göldeki balıklar, kurbağalar, bitkiler ve mikroorganizmalar)
Ekosistem: Belirli bir bölgedeki canlılar (Komünite) ile cansız çevrenin (Abiyotik faktörler) tamamıdır.
Habitat: Bir canlının doğal olarak yaşadığı ve ürediği yerdir; canlının "adresi"dir.
Ekolojik Niş: Bir canlının ekosistemdeki "görevi" veya "mesleği"dir. Beslenmesi, üremesi, diğer canlılarla ilişkisi gibi tüm faaliyetlerini kapsar.
Biyosfer (Ekosfer): Dünya üzerinde canlıların yaşadığı alanların tümüdür. En büyük ekolojik birimdir.
🌿 Ekosistemin Bileşenleri
Ekosistem, canlı (biyotik) ve cansız (abiyotik) faktörlerin dinamik bir bütünüdür.
Abiyotik (Cansız) Faktörler
Işık: Fotosentez için temel enerji kaynağıdır. Canlıların yayılışını ve günlük aktivitelerini (sirkadiyen ritim) etkiler.
Sıcaklık: Enzimlerin çalışmasını doğrudan etkilediği için metabolik faaliyetlerde kritiktir. Canlıların kış uykusu, göç gibi davranışlarını belirler.
Su: Yaşamın temelidir. Enzimlerin çalışması, fotosentez, madde taşınması gibi olaylar için zorunludur.
Toprak ve Mineraller: Üreticiler için inorganik madde kaynağıdır. Toprağın yapısı, bitki örtüsünü ve dolayısıyla o bölgedeki hayvan türlerini belirler.
Ekosistemdeki canlılar, beslenme şekillerine göre üç ana gruba ayrılır:
Üreticiler (Ototroflar): Kendi besinini kendi üreten canlılardır. Besin zincirinin temelini oluştururlar. Fotosentez yapanlar (bitkiler, algler) ve kemosentez yapanlar (bazı bakteri ve arkeler) olarak ikiye ayrılırlar.
Tüketiciler (Heterotroflar): Besinlerini dışarıdan hazır alan canlılardır.
Hepçiller (Omnivor): Hem üreticilerle hem de tüketicilerle beslenirler. (İnsan, ayı, karga)
Ayrıştırıcılar (Saprofitler): Ölü organizmaları ve organik atıkları parçalayarak inorganik maddelere dönüştürürler. Bu sayede toprağı mineral bakımından zenginleştirir ve madde döngüsünün devamlılığını sağlarlar. (Bakteriler ve Mantarlar)
🔗 Enerji Akışı ve Madde Döngüleri
Ekosistemde enerji akışı tek yönlüdür (üreticiden tüketiciye) ve her basamakta ısı olarak kayıp yaşanır. Madde ise döngüseldir; ayrıştırıcılar sayesinde sürekli yeniden kullanılır.
Besin Piramidi ve %10 Kuralı
Bir trofik düzeyden (beslenme basamağı) bir üst düzeye enerjinin sadece yaklaşık %10'u aktarılır. Geri kalan %90'ı canlının metabolik faaliyetleri ve ısı olarak kaybedilir.
Besin Piramidinde Üreticiden Son Tüketiciye Gidildikçe:
Artanlar: Biyolojik birikim (DDT gibi zehirli maddeler), Enerji kaybı oranı, Genellikle vücut büyüklüğü. Azalanlar: Birey sayısı, Biyokütle (toplam canlı kütlesi), Aktarılan enerji miktarı.
🔄 Madde Döngüleri
Yaşam için elzem olan maddelerin ekosistemdeki döngüsüdür.
Azot Döngüsü
Atmosferdeki N₂ gazının canlılar tarafından doğrudan kullanılamaması nedeniyle karmaşık bir döngüye sahiptir.
Fiksasyon: Atmosferdeki N₂'nin şimşek gibi abiyotik yollarla veya siyanobakteri ve rhizobium gibi azot bağlayıcı bakterilerle toprağa bağlanmasıdır.
Nitrifikasyon: Ayrıştırıcıların oluşturduğu amonyağın (NH₃), önce nitrit (NO₂⁻) ve sonra nitrat (NO₃⁻) bakterileri tarafından bitkilerin kullanabileceği nitrata dönüştürülmesidir. Bu olay kemosentezdir.
Denitrifikasyon: Topraktaki azotlu bileşiklerin denitrifikasyon bakterileri tarafından tekrar atmosferik azot gazına (N₂) dönüştürülmesidir.
👨👩👧👦 Popülasyon ve Komünite Dinamikleri
Simbiyotik İlişkiler (Birlikte Yaşam)
Farklı türler arasında kurulan sıkı ve uzun süreli ilişkilerdir.
İlişki Türü
Etkileşim
Açıklama ve Örnek
Mutualizm
(+, +)
İki tarafın da fayda gördüğü, zorunlu veya gevşek birlikteliktir. (Liken birliği: Alg+Mantar)
Kommensalizm
(+, 0)
Bir taraf fayda görürken diğer tarafın etkilenmediği ilişkidir. (Köpek balığı ve vantuzlu balık)
Parazitizm
(+, -)
Parazit fayda görürken, konak canlının zarar gördüğü ilişkidir. (İnsan ve tenya)
🌍 Güncel Çevre Sorunları
İnsan faaliyetleri sonucu ekolojik dengenin bozulmasıyla ortaya çıkan sorunlardır.
Sera Etkisi ve Küresel Isınma: Atmosferdeki CO₂, metan gibi gazların artmasıyla Dünya'nın ortalama sıcaklığının artması.
Asit Yağmurları: Fosil yakıtların yanması sonucu oluşan kükürt ve azot oksitlerin su buharıyla birleşerek asit şeklinde yeryüzüne inmesi.
Ötrofikasyon: Deterjan ve gübre gibi azotlu/fosforlu atıkların sulara karışarak sudaki alg miktarını aşırı artırması ve oksijen seviyesini düşürmesi.
🎯 Bilgini Test Et: Ekosistem Ekolojisi Quizi
1. Belirli bir bölgede yaşayan aynı türe ait bireylerin oluşturduğu topluluğa ne ad verilir?
