ÇokNet Akademik
2025
TYT Coğrafyanın önemli konularından olan yeryüzünü şekillendiren akarsu, rüzgar, buzul, dalga ve yeraltı sularının oluşturduğu aşındırma ve biriktirme şekillerini gelin birlikte keşfedelim.
💧
Nemli ve yarı nemli bölgelerde en etkili dış kuvvettir. Vadiler, deltalar ve platolar gibi en yaygın yer şekillerini oluşturur.
🌬️
Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde, özellikle çöllerde etkilidir. Kumulları ve mantarkayaları meydana getirir.
🏔️
Kutup bölgeleri ve yüksek dağlarda yeryüzünü törpüleyerek sirk çanakları ve buzul vadileri gibi özel şekiller oluşturur.
🌊
Deniz ve göl kıyılarını sürekli olarak aşındırır ve biriktirir; falezler, kumsallar ve lagünler meydana getirir.
Eğimin fazla, akış hızının yüksek olduğu bölümdür. Ana faaliyet derine aşındırmadır. V şekilli vadiler, dev kazanları ve şelaleler oluşur.
Eğimin azaldığı, akış hızının yavaşladığı alandır. Hem yana aşındırma hem de biriktirme yapar. Menderesler (büklümler) oluşmaya başlar.
Eğimin neredeyse sıfır olduğu, akarsuyun denize veya göle döküldüğü yerdir. Tek faaliyet biriktirmedir. Delta ovaları ve ırmak adaları oluşur.
Yeryüzünde en geniş etki alanına sahip dış kuvvettir. Özellikle nemli ve yarı nemli bölgelerde birincil şekillendiricidir.
Bitki örtüsünün zayıf olduğu kurak, yarı kurak ve çöl iklimlerinde etkili olan şekillendirici güçtür.
Sadece kutup bölgeleri ve yüksek dağların zirvelerinde, kalıcı kar sınırının üzerinde etkili olan bir kuvvettir.
Kalker (kireç taşı), jips, kaya tuzu gibi kolay çözünebilen kayaçların olduğu arazilerde yeraltı ve yerüstü sularının etkisiyle oluşur.
Deniz, okyanus ve göl kıyılarının şekillenmesinde etkili olan kuvvettir. Kıyı tipinin oluşumunu belirler.
| Dış Kuvvet | Etkili Olduğu İklim/Bölge | Tipik Aşındırma Şekilleri | Tipik Biriktirme Şekilleri | Türkiye'den Örnekler |
|---|---|---|---|---|
| Akarsular | Nemli ve yarı nemli bölgeler | Vadi, Plato, Peneplen, Kırgıbayır, Dev Kazanı, Peribacası | Delta, Birikinti Konisi/Yelpazesi, Dağ Eteği Ovası, Irmak Adası | Çukurova Deltası, Kapadokya (Peribacaları), Erzurum-Kars Platosu |
| Rüzgarlar | Kurak ve yarı kurak bölgeler (Çöller, Stepler) | Mantarkaya, Şahit Kaya, Tafoni, Hamada | Kumul, Barkan, Lös | Konya-Karapınar Kumulları |
| Buzullar | Soğuk iklim bölgeleri (Kutuplar, Yüksek Dağlar) | Sirk Çanağı, Buzul Vadisi, Hörgüçkaya | Moren, Sander Düzlüğü, Drumlin | Cilo, Kaçkar, Ağrı Dağları'ndaki sirk gölleri ve morenler |
| Yeraltı Suları (Karstik) | Kolay çözünen kayaçların (kalker, jips) olduğu araziler | Lapya, Dolin, Uvala, Polye, Mağara, Obruk, Düden | Sarkıt, Dikit, Sütun, Traverten | Toros Dağları, Pamukkale Travertenleri, Cennet-Cehennem Obrukları |
| Dalgalar ve Akıntılar | Deniz ve göl kıyıları | Falez (Yalıyar), Aşınım Düzlüğü | Kıyı Oku, Lagün, Tombolo, Kumsal | Batı Karadeniz Falezleri, Kapıdağ Yaradası (Tombolo), Ölüdeniz (Lagün) |
Kalkerli arazilerde yeraltı sularının oluşturduğu mağara tavanlarından sızan suların içindeki kalsiyum karbonatın çökelmesiyle oluşan biriktirme şekli aşağıdakilerden hangisidir?
A) Polye B) Sarkıt C) Lapya D) Falez E) Moren
Aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşumunda etkili olan dış kuvvet, diğerlerinden farklıdır?
A) Delta Ovası B) Mantarkaya C) Birikinti Konisi D) Irmak Adası E) Dağ Eteği Ovası
Türkiye'de buzul aşındırma ve biriktirme şekillerine sadece Cilo, Kaçkar ve Ağrı gibi yüksek dağların zirvelerinde rastlanmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Ortalama yükseltinin az olması B) Matematik konumu C) Üç tarafının denizlerle çevrili olması D) Karstik arazilerin yaygınlığı E) Rüzgar erozyonunun şiddetli olması
Bir adanın kıyı oku ile karaya bağlanması sonucu oluşan ve Kapıdağ Yarımadası'nın oluşumuna örnek olan dış kuvvet biriktirme şekli aşağıdakilerden hangisidir?
A) Lagün B) Delta C) Tombolo D) Kumsal E) Falez
1. Soru: Doğru Cevap B) Sarkıt.
Karstik şekillerden olan sarkıtlar, mağara tavanlarından damlayan kireçli suların içindeki kalsiyumun tavanda birikmesiyle oluşur. Aynı suyun tabanda birikmesiyle dikitler, ikisinin birleşmesiyle sütunlar meydana gelir. Polye, Lapya karstik aşındırma; Falez dalga aşındırma; Moren ise buzul biriktirme şeklidir.
2. Soru: Doğru Cevap B) Mantarkaya.
A, C, D ve E seçeneklerindeki yer şekilleri akarsu biriktirmesi sonucu oluşur. Mantarkaya ise rüzgar aşındırması sonucu oluşan bir yer şeklidir. Dolayısıyla farklı olan B seçeneğidir.
3. Soru: Doğru Cevap B) Matematik konumu.
Buzul şekillerinin oluşabilmesi için sıcaklıkların yıl boyunca düşük olduğu, kalıcı kar sınırının aşıldığı yerler gerekir. Türkiye, matematik konumu itibarıyla Orta Kuşak'ta yer aldığı için geniş alanlarda buzul iklimi görülmez. Bu şekiller ancak yükseltinin çok fazla olduğu dağların zirvelerinde görülebilir.
4. Soru: Doğru Cevap C) Tombolo.
Dalgaların ve akıntıların taşıdıkları materyalleri bir kıyı oku şeklinde biriktirerek bir adayı ana karaya bağlamasına tombolo (saplı ada) denir. Kapıdağ Yarımadası ve Sinop Yarımadası bunun en bilinen örnekleridir.
