TYT Coğrafyada rüzgarları esme periyotlarına ve etki alanlarına göre Meltem rüzgarları, Sürekli rüzgarlar, Mevsimlik rüzgarlar (Musonlar) ve Yerel rüzgarlar olmak üzere dörde ayırabiliriz.
Rüzgarların Oluşma Sebepleri
Rüzgarlar aslında yüksek basınçtan alçak basınca doğru hareket eden havadır. Yani rüzgarlar varlığını yüksek basınç ve alçak basınç farkına borçludur diyebiliriz.
Rüzgarların oluşumunu borçlu olduğu basınç farkının asıl sebebi ise güneş ışınlarının Dünya’nın farklı bölgelerine farklı açılarla gelmesi sonucu ortaya çıkan sıcaklık farklarıdır.
Sıcak bölgelerde hava genleşip yoğunluğu azalır, yükselerek alçak basınç alanı oluşturur; soğuk bölgelerde ise hava yoğunlaşıp çöker ve yüksek basınç alanına sebep olur. Sıcaklık farklarının yarattığı bu basınç farkı ise rüzgarları oluşturur.
Öte yandan rüzgarların yönünü coriolis etkisi dediğimiz dünyanın dönmesi ve yer şekilleri belirler. Dünya kendi ekseni etrafında döndüğü için rüzgarlar coriolis etkisi sonucu Kuzey Yarımküre’de sağa; Güney Yarımküre’de ise sola sapar.
TYT Coğrafyada Rüzgarların Oluşum Sebepleri Soruları
ÖSYM; rüzgarların oluşum sebepleri konusuyla ilgili sık sık tuzak sorular sormaktadır. Bu yüzden aşağıdaki bilgileri iyice öğrenmeniz gerekmektedir:
- Öğrenciler rüzgar yönünü, geldiği yön yerine gittiği yön sanıyor. ÖSYM rüzgar adlarını rüzgarın geldiği yöne göre verir; gittiği yöne göre değil. Örneğin poyraz kuzeydoğudan eser ve güneybatıya gider.
- Rüzgar hızını basınç farkı (gradyan) belirler: Fark ne kadar büyükse rüzgar o kadar hızlıdır.
- Sıcaklık ve Basınç İlişkisi: Sıcak hava → alçak basınç, soğuk hava → yüksek basınç.
- Eş Basınç Eğrileri (İzobar): Haritada izobarlar birbirine yakınsa rüzgar hızlıdır.
- Dikey hava hareketi (yükselme–alçalma) rüzgar değildir → bu konveksiyonel harekettir.
- Rüzgar yatay hava hareketidir.
- Basınç farkı ısı farkından doğar → TYT’de “rüzgarın temel sebebi nedir?” sorusu gelirse doğru cevap “ısı farkı”dır.
Rüzgarların Oluşum Sebepleri Örnek Sorular
Örnek Soru 1
Aşağıdaki durumların hangisi, rüzgar oluşumunun temel sebebini açıklar?
A) Dünya’nın günlük hareketi sonucu Coriolis etkisinin oluşması
B) Kara ve denizlerin farklı özgül ısılara sahip olması
C) Farklı sıcaklıktaki hava kütleleri arasındaki basınç farkı
D) Nemli hava kütlelerinin dağ yamacında yükselmesi
E) Havanın bağıl nem değerinin %100’e ulaşması
Cevap: C
Çözüm: Rüzgar oluşumunun temel sebebi farklı sıcaklıktaki hava kütlelerinin yoğunluk farkına bağlı olarak yol açtığı basınç farkıdır. Diğer seçenekler rüzgar yönünü veya türünü etkileyebilir, ancak rüzgarın var oluş sebebi değildir.
Örnek Soru 2
Bir bölgede gündüz saatlerinde denizden karaya doğru rüzgar esmektedir. Bu durumun temel sebebi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Kara yüzeyinin denize göre daha hızlı ısınması
B) Deniz yüzeyinin kara yüzeyinden daha çabuk soğuması
C) Kara yüzeyinde yüksek basınç oluşması
D) Coriolis etkisinin kuzey yarımkürede sağa sapma oluşturması
E) O bölgede yıllık sıcaklık farkının fazla olması
Cevap: A
Çözüm: Gündüzleri kara, denize göre daha hızlı ısınır → kara üzerinde alçak basınç, deniz üzerinde yüksek basınç oluşur → yüksek basınçtan alçak basınca doğru, yani denizden karaya rüzgar eser. Bu durum aslında deniz melteminin oluşumudur.
Örnek Soru 3
Bir bölgede izobar (eş basınç) eğrileri haritada birbirine çok yakın çizilmişse, bu bölgeyle ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) Rüzgar hızı düşüktür.
B) Rüzgar yönü kuzeyden güneye doğrudur.
C) Rüzgar hızı yüksektir.
D) O bölgede yıllık sıcaklık farkı azdır.
E) Havanın nem oranı yüksektir.
Cevap: C
Çözüm: İzobarlar birbirine ne kadar yakınsa basınç farkı (gradyan) o kadar büyüktür. Basınç farkı arttıkça rüzgar hızı artar. Yönü belirlemek için yüksek–alçak basınç merkezleri bilinmelidir, harita bilgisi verilmediği için yön belirlenemez.
Meltem Rüzgarları (Günlük Rüzgarlar) Nedir?
Günlük sıcaklık farklarına bağlı olarak, gün içinde yön değiştiren yerel rüzgarlara meltem rüzgarları denir. Meltem rüzgarları günlük rüzgarlar olarak da bilinir.
Öte yandan meltem rüzgarları kara ve denizin (veya dağ-vadi yüzeylerinin) günlük sıcaklık farkı yüzünden oluşur. Gündüz kara, gece ise deniz daha hızlı ısınır/soğur. Bu nedenle gündüz denizden karaya (deniz meltemi), gece ise karadan denize (kara meltemi) eser. Dağ ve vadi meltemleri de aynı mantıkla oluşur.
Sürekli Rüzgarlar Nelerdir?
Dünya sürekli aynı yönde düzenli şekilde esen rüzgarlara “sürekli rüzgarlar” denir. Sürekli rüzgarlar, Dünya üzerinde yıl boyunca değişmeyen kalıcı basınç kuşakları arasındaki basınç farkı yüzünden oluşur.
Öte yandan sürekli rüzgarlar; Alize rüzgarları, Batı rüzgarları ve Kutup rüzgarları olmak üzere üçe ayrılır:
- Alize Rüzgarları (Ticaret Rüzgarları): 30° enlemlerindeki yüksek basınçtan Ekvator’daki alçak basınca doğru eser. Gemi ticaretinde tarih boyunca önemli olmuştur.
- Batı Rüzgarları: 30° enlemlerindeki yüksek basınçtan 60° enlemlerindeki alçak basınca doğru eser. Orta kuşakta cephe yağışlarını taşır.
- Kutup Rüzgarları: 90° yüksek basınçtan 60° alçak basınca eser, soğuk ve kurudur.
Mevsimlik Rüzgarlar (Muson) Nelerdir?
Kara ve denizlerin mevsimsel ısınma-soğuma farkı nedeniyle yıl içinde yön değiştiren rüzgarlara mevsimlik rüzgarlar denir.
Bir diğer ifadeyle; mevsimlik rüzgarlar (musonlar), kara ve denizlerin yazın hızlı ısınması ve kışın hızlı soğuması nedeniyle oluşur. Yazın denizden karaya nemli hava gelir (yağışlı), kışın karadan denize kuru hava eser (kurak).
Not: Muson rüzgarları tipik olarak Güney Asya (Hindistan, Bangladeş, Pakistan) ve Güneydoğu Asya’da (Tayland, Myanmar, Kamboçya, Vietnam, Filipinler vs.) görülür.
Yerel Rüzgarlar Nelerdir?
Belirli bir bölgedeki yer şekilleri, yüzey özellikleri ve sıcaklık farkından dolayı oluşan rüzgarlara “yerel rüzgarlar” denir.
Türkiye’deki Yerel Rüzgarlar
- Poyraz: Kuzeydoğudan eser, soğuk ve kuru.
- Lodos: Güneybatıdan eser, sıcak ve nemli.
- Kıble: Güneyden eser, sıcak ve nemli.
- Karayel: Kuzeybatıdan eser, soğuk ve kuru.
- Keşişleme: Güneydoğudan eser, sıcak ve kuru.
Dünya’dan Örnekler:
- Föhn: Dağların yamaçlarında oluşan sıcak ve kuru rüzgar (Alpler).
- Sirocco: Sahra’dan Akdeniz’e gelen sıcak ve kuru rüzgar.
TYT Coğrafya Örnek Rüzgar Türleri Soruları
Soru 1
30° enlemlerinden Ekvator’a doğru yıl boyunca esen ve gemicilikte tarih boyunca kullanılan rüzgar aşağıdakilerden hangisidir?
A) Alizeler
B) Batı Rüzgarları
C) Musonlar
D) Poyraz
E) Föhn
Cevap: A
Açıklama: 30° yüksek basınç kuşağından Ekvator alçak basıncına esen rüzgarlar Alizelerdir, İngilizce “Trade Winds” (ticaret rüzgarları) olarak da bilinir.
Soru 2
Orta kuşakta, 30° enlemlerinden 60° enlemlerine doğru esen ve cephe yağışlarını taşıyan rüzgar aşağıdakilerden hangisidir?
A) Batı Rüzgarları
B) Kutup Rüzgarları
C) Alizeler
D) Musonlar
E) Meltemler
Cevap: A
Açıklama: Batı rüzgarları orta kuşakta, özellikle Türkiye’ye yağış taşıyan en önemli sürekli rüzgarlardır.
Soru 3
Kutuplardan 60° enlemlerine doğru soğuk ve kuru hava taşıyan sürekli rüzgarlar aşağıdakilerden hangisidir?
A) Alizeler
B) Batı Rüzgarları
C) Kutup Rüzgarları
D) Poyraz
E) Lodos
Cevap: C
Açıklama: Kutup rüzgarları, kutuplardaki yüksek basınçtan 60° enlemlerindeki alçak basınca esen soğuk ve kuru rüzgarlardır.
Soru 4
Yazın Hint Okyanusu’ndan Asya kıtasına doğru nemli hava taşıyan rüzgar aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yaz Musonu
B) Kış Musonu
C) Alizeler
D) Föhn
E) Lodos
Cevap: A
Açıklama: Yaz musonu, yazın Asya üzerinde oluşan alçak basınca doğru denizden karaya esen nemli ve yağışlı rüzgardır.
Soru 5
Kışın Asya kıtasından Hint Okyanusu’na doğru kuru ve soğuk hava taşıyan rüzgar aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yaz Musonu
B) Kış Musonu
C) Batı Rüzgarları
D) Poyraz
E) Sirocco
Cevap: B
Açıklama: Kış musonu, kışın kara üzerinde oluşan yüksek basınçtan deniz üzerindeki alçak basınca doğru esen soğuk ve kuru rüzgardır.
Soru 6
Aşağıdaki bölgelerden hangisi muson rüzgarlarının etkisi altındadır?
A) Güney Asya
B) Orta Asya
C) Orta Doğu
D) Orta Avrupa
E) Kuzey Afrika
Cevap: A
Açıklama: Hindistan, Bangladeş, Myanmar, Tayland gibi ülkeleri kapsayan Güney ve Güneydoğu Asya tipik muson bölgesidir.
Soru 3
Türkiye’de kuzeydoğudan esen, soğuk ve kuru hava getiren rüzgar aşağıdakilerden hangisidir?
A) Lodos
B) Poyraz
C) Kıble
D) Keşişleme
E) Karayel
Cevap: B
Açıklama: Poyraz kuzeydoğudan eser, kışın soğuk hava taşır.
Soru 8
Dağ yamaçlarında alçalarak ısınan sıcak ve kuru rüzgar aşağıdakilerden hangisidir?
A) Fön
B) Lodos
C) Muson
D) Batı Rüzgarı
E) Poyraz
Cevap: A
Açıklama: Fön etkisi, özellikle Alp Dağları’nda ve Türkiye’de bazı dağlık bölgelerde görülür.
Soru 3
Gündüz saatlerinde karadan denize doğru esen meltem rüzgarı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Kış Meltemi
B) Deniz Meltemi
C) Vadi Meltemi
D) Dağ Meltemi
E) Kara Musonu
Cevap: E
Açıklama: Kara meltemi gece kara soğuyup yüksek basınç oluşturduğunda denize doğru eser; gündüz versiyonu ise deniz meltemidir.